"έννοιες" αντίστασης

Φυσικά δεν είναι σιωπή. Ποτέ δεν κράτησα ουδέτερη ή αμέτοχη στάση σε όσα ζούμε. Ποτέ δε συμμετείχα σε κλίκες για να επωφεληθώ το παραμικρό. Είναι απλώς ότι απ' όσα ζούμε, τίποτα δε με ξαφνιάζει. Όλα μου φαίνονται αναμενόμενα.  Είναι που πιστεύω ότι η παιδεία, η κουλτούρα και η ανάδειξη τους, αποτελούν σημαντική πράξη αντίστασης. Είναι η επίμονη προσπάθεια να μην απαξιωθούν στα μάτια μου, όσα έχουν απαξιωθεί καιρό τώρα από ένα μεγάλο κομμάτι της νεοελληνικής κοινωνίας. Απαξιωμένα πολύ πριν αυτή η "κρίση" εισβάλλει στις ζώες μας. Σκέψου λίγο τι είναι πιο δύσκολο: Η εύκολη καταδίκη, η γενική κατακραυγή, το μίσος ή η επιμονή σε όσα ακόμη "φωτίζουν", ειδικά μάλιστα όταν είσαι επιβάτης στο καράβι που βουλιάζει με ταχύτητα; Δεν είμαι άτρωτη, μάλλον το αντίθετο. Αισθάνομαι κουρασμένη, αλλά δεν επιτρέπω στον παραλογισμό να με νικήσει. 

Δεν υπάρχει πιο ακραία, πιο βίαιη, πιο ανήθικη, εγκληματική και κατακριτέα στάση ζωής από τη φασιστική. Δυστυχώς πρόκειται για τάση ριζωμένη βαθιά στις κοινωνίες. Ο ρατσισμός, η φυλετική προκατάληψη, δεν είναι κάτι καινούργιο που ανακαλύπτουμε και βιώνουμε σήμερα. Έχει μακρά ιστορία στην ευρωπαϊκή σκέψη. Οι πηγές αποδεικνύουν με ξεκάθαρο τρόπο την εξέλιξη των εννοιών. Αρκεί μονάχα να στραφείς στην ιστορία για να συνειδητοποιήσεις από πού προέρχονται και πού σε ωθούνε.

Ας σταθούμε στον Χέρντερ (1744–1803), ο οποίος ήταν ο πρώτος που στο έργο του "Ιδέες περί της φιλοσοφίας και της ιστορίας του ανθρώπου" (1784-91) απέρριψε τον οικουμενισμό που διέπνεε η αντίληψη του Διαφωτισμού για τον άνθρωπο, για τον πολιτισμό και την ιστορία. Αντί για τον Άνθρωπο εν γένει, ο Χέρντερ ήταν ο πρώτος που έστρεψε το ενδιαφέρον του στη ξεχωριστή ιδιοσυγκρασία που έχει κάθε διαφορετική φυλή, όπως ενσαρκώνεται στα ιδιόμορφα ήθη και έθιμα της. Ουσιαστικά απέρριψε την ενιαία πορεία τελειοποίησης της ανθρωπότητας και έδωσε έμφαση στην επίδραση του κάθε τόπου, των ιδιαίτερων ηθών και παραδόσεων που αναπτύσσονται ως συνέπεια τους. Ήταν εκείνος που υποστήριξε ότι ο άνθρωπος δεν διαμορφώνεται από τις γνώσεις του, από την εργασία και τις επιλογές του, αλλά από τους προγόνους του, την κληρονομημένη κουλτούρα και το "έθνος" του. Οι ιδέες του αποτελούν την πρώτη συστηματική διατύπωση του εθνοτικού δόγματος, της ιδέας ότι κάθε έθνος, κάθε πολιτισμικά διακριτή κοινότητα, δικαιούται να αποτελεί μια εξίσου αυτόνομη πολιτική οντότητα.  Αυτές οι ιδέες αποδείχτηκαν το πρώτο βήμα προς τη μετατροπή της κουλτούρας από παιδεία σε επικράτεια, από χώρο δημιουργικής αντίστασης σε αποκλεισμό του Άλλου. 

Μα πριν ακόμα από τον Χέρντερ, ο Σουηδός φυσιοδίφης Λινναίος (Carl von Linne, 1707-78), υπεύθυνος για την εισαγωγή του όρου Homo Sapiens για την επονομασία του ανθρωπίνου είδους, και την καθιέρωση ενός ενιαίου συστήματος ονοματολογίας για τα ζώα και τα φυτά, είχε προτείνει μια συστηματική σύνδεση των πολιτιστικών και ηθικών χαρακτηριστικών με τις διάφορες ανθρώπινες φυλές, κατατάσσοντας αυτές σε μια ιεραρχική κλίμακα, στην κορυφή της οποίας τοποθέτησε τον "λευκό, ευγενικό, νομοταγή Ευρωπαίο". 

Έπειτα ο εθνικιστικός πυρετός του 19ου αιώνα, με την έμφαση που έδωσε στην πολιτισμική ιδιαιτερότητα των λαών, συνέβαλε καθοριστικά στην καθιέρωση της ιδέας περί φυλής. Η ιδέα της πολιτισμικής ανωτερότητας που επέβαλε ο εθνικιστικός ναρκισσισμός, συνδυάστηκε με την ιδέα της φυλετικής ανωτερότητας, η οποία υπηρετούσε την εθνική αυταρέσκεια και τον εντεινόμενο αποικιοκρατικό επεκτατισμό. Γύρω στα 1830, ο Γερμανός καθηγητής των πολιτικών επιστημών Φρήντιχ Λιστ (Friedrich Liszt) υποστήριζε ότι η γερμανική φυλή πέπρωται να κυβερνήσει τον κόσμο και ότι έχει επιλεγεί από τη Θεία Πρόνοια για να εκπολιτίσει τις άγριες χώρες.  Η αποικιοκρατία βρίσκει λοιπόν, έναν ακόμη λόγο ύπαρξης και νομιμοποίησης αφού παρουσιάζεται ως η "θεσμοποιημένη μορφή της ιεράρχησης των φυλών" (Servier, 1993, σ.98). Από τότε ως σήμερα τα πρωτεία του πολιτισμού της Ευρώπης συνδέονται συστηματικά με τα πρωτεία της λευκής φυλής.

Στον 20ό αιώνα, η υιοθέτηση των ιδεών του Λίστ από τους ναζιστές, μάς θυμίζει ότι το εκρηκτικό αυτό μείγμα του εθνικισμού με το ρατσισμό είχε ως θύμα του όχι μόνο τον εξωευρωπαισμό, αποικιοκρατούμενο κόσμο αλλά τελικά την ίδια την Ευρώπη.  Ο παγγερμανισμός και ο πανσλαβισμός, πυροδότησαν επανειλημμένα την, ούτως ή άλλως, εύφλεκτη ευρωπαική πυριτιδαποθήκη, με σύνθημα τη διαφύλαξη, την ανάδειξη, την επικράτηση μιας ανώτερης φυλετικής κουλτούρας. Ο αριανισμός των ναζιστών αποτελεί απλώς το πιο πρόσφατο παράδειγμα μιας αλαζονικής φυλετικής κουλτούρας που νομιμοποίησε τη γενοκτονία των Εβραίων. Έτσι ακριβώς όμως συνέβη στο παρελθόν με τη γενοκτονία των ιθαγενών της αμερικανικής ηπείρου από τους Ισπανούς και τους Ευρωπαίους αποίκους, στη βάση της, αλληλένδετα, φυλετικής και πολιτισμικής τους κατωτερότητας. 

Αυτές οι έννοιες αποτελούν μια αρχή για να κατανοήσουμε πώς γεννιούνται πολιτικές, με ποιον τρόπο πείθονται τα πλήθη και πώς ακριβώς εφαρμόζονται. Είναι μια αρχή για ν' αντισταθούμε στο φασισμό της καθημερινότητας. Θα βρούμε αντιστοίχιες με το σήμερα. Ονειρεύομαι τη μέρα που η βία θα είναι πραγματικά καταδικαστέα και οι κοινωνίες θα υπάρχουν για να εξυψώνουν τον Άνθρωπο. Τον καθένα Άλλο, ανεξαρτήτως φύλου, γλώσσας, κοινωνικού και μορφωτικού επιπέδου. Το ξέρω ότι αυτά είναι ουτοπικά. Ότι θα γίνουν πραγματικότητα σε ...κάποια άλλη γη. Μα ακριβώς για αυτό παθιάζομαι και ενδιαφέρομαι για ότι δεν έχει χαθεί. Είναι ο μόνος τρόπος να γεννηθεί κάτι καινούργιο, αληθινά αξιόλογο. Ο μόνος τρόπος που ξέρω για ν' αντιστέκομαι.

Βιβλιογραφία :

Elias N., H Εξέλιξη του Πολιτισμού, τόμος Α, μτφρ. Ε. Ζέη, εκδ. Ολκός, Αθήνα, 2000.
Servier J., Η εθνολογία, μτφ. Α. Γαλανού, εκδ. Καρδαμίτσα, Αθήνα 1993.