Σμύρνη: η καταστροφή μιας κοσμοπολίτικης πόλης, Μουσείο Μπενάκη

Σήμερα επισκέφτηκα το κεντρικό κτίριο του Μουσείου Μπενάκη, όπου είδα την έκθεση "Σμύρνη: η καταστροφή μιας κοσμοπολίτικης πόλης". Πρόκειται για μια εξαιρετικά ενδιαφέρουσα έκθεση, η οποία διαρκεί μέχρι και αυτή την Κυριακή 18/3. Σας παροτρύνω μέσα στο σαββατοκύριακο να περάσετε μια βόλτα από το Μουσείο Μπενάκη, γιατί πραγματικά αξίζει...

Η σκηνοθέτις Μαρία Ηλιού και ο ιστορικός σύμβουλος Αλέξανδρος Κιτροέφ, μετά από τέσσερα χρόνια έρευνας, παρουσιάζουν ένα ιστορικό ντοκιμαντέρ για τη Σμύρνη, με άγνωστο οπτικό υλικό από αμερικανικά και ευρωπαϊκά αρχεία.

Η προβολή του ιστορικού ντοκιμαντέρ και η παράλληλη έκθεση με σπάνιες φωτογραφίες είναι μεγάλης σημασίας, όχι μόνο γιατί το ελληνικό κοινό βλέπει άγνωστες εικόνες από τη Σμύρνη, αλλά και γιατί συγχρόνως φέρνουν μια νέα ματιά στον τρόπο με τον οποίο διηγούνται την ιστορία. Ενενήντα χρόνια μετά την καταστροφή, οι δυο συνεργάτες θέλουν να τιμήσουν τον κόσμο που χάθηκε το 1922 αλλά και συγχρόνως την επιστήμη της ιστορίας.

«Η Σμύρνη ήταν η Νέα Υόρκη της εποχής. Μια πόλη όπου ζούσαν μαζί με ισχυρούς δεσμούς Έλληνες, Τούρκοι, Αρμένιοι, Εβραίοι, Λεβαντίνοι, φτωχοί και πλούσιοι. Μια πόλη που λειτουργούσε σαν μαγνήτης, που έδινε ευκαιρίες να ζήσεις το όνειρό σου», λέει η σκηνοθέτης. 

Μέσα από σπάνιο υλικό, αναπαρίσταται μια εποχή, περνά μπροστά από τα μάτια μας η ιστορία της πόλης. Πρόκειται για ένα ταξίδι στο χρόνο και στην ιστορία, με τα μηνύματα και τις διδαχές του.

Γι' αυτό και οι επισκέπτες της έκθεσης βλέπουν στους τοίχους του Μουσείου Μπενάκη φωτογραφίες που δείχνουν την προκυμαία της πόλης, τα μαγαζιά, τους χορούς και τα γλέντια, παραστάσεις όπερας και βαρκάδες, ενώ μερικά χιλιόμετρα έξω από την «αλώβητη» πόλη, όπως τη θεωρούσαν οι κάτοικοί της, οι Τσέτες έσφαζαν και λεηλατούσαν, μαζί βεβαίως με εικόνες από τις τραγικές ημέρες του Σεπτεμβρίου του 1922. 

Για να αναδειχθούν όλα αυτά στο ντοκιμαντέρ, εκτός από τις επιστημονικές θέσεις που εκφράζουν διακεκριμένοι ερευνητές, όπως ο Τζάιλς Μίλτον, συγγραφέας του βιβλίου «Χαμένος Παράδεισος», ο καθηγητής του Τμήματος Πολιτικής Επιστήμης και Δημόσιας Διοίκησης στο Πανεπιστήμιο Αθηνών με ειδίκευση στην Πολιτική Ιστορία της Νεότερης Ελλάδας Θάνος Βερέμης και η εταίρος στο Kings College και με καταγωγή από τη Σμύρνη Βικτωρία Σολομωνίδου, ακούμε τις προσωπικές ιστορίες ανθρώπων όπως εκείνες της τουρκάλας ανθρωπολόγου και ιστορικού Λεϊλά Νεϊζί, του γεννημένου στη Σμύρνη Αρμένιου Τζακ Ναλμπαντιάν και της Ελληνίδας Ελένης Μπαστέα. 

Είναι φοβερό να βλέπεις τις φωτογραφίες της πόλης και των ανθρώπων της, λίγο πριν την καταστροφή. Μια πόλη ακμαία και πλούσια, με κατοίκους που ήξεραν να χαίρονται τη ζωή, τίποτε δεν προμήνυε το κακό που θα ζούσαν.

Έπειτα η Σμύρνη καίγεται. Τα πάντα λεηλατούνται. Στο ντοκιμαντέρ βλέπουμε την οικογένεια της Ελένης Μπαστέα (πρόσφυγας τρίτης γενιάς, που διδάσκει στο Πανεπιστήμιο του New Mexico Ιστορία και Αρχιτεκτονική) να μαζεύει τα πράγματά της. Δεν τρέχει όμως να γλιτώσει. Αντιθέτως, κλειδώνει την πόρτα. Η αδελφή της γιαγιάς της Ελένης φτιάχνει τσάι για όλους. Κάθονται στην τραπεζαρία και το πίνουν ατάραχοι. Προτού τραβήξουν την πόρτα πίσω τους, η γιαγιά πηγαίνει στην κουζίνα. Πλένει τα φλιτζάνια, τοποθετεί το σερβίτσιο στη θέση του και κλείνει το ντουλάπι. Θέλει να αφήσει το σπίτι της συγυρισμένο. Θα ξαναγυρίσει. Έτσι νομίζει. Και εκείνη την ώρα συλλογίζεται τον Τούρκο γείτονα που την είχε προειδοποιήσει: «Πρέπει να φύγετε. Σε λίγο δεν θα μπορούμε να σας προστατεύσουμε». Δεν τον είχε πιστέψει...

Η σκηνοθέτης ξεκίνησε την έρευνά της στις Ηνωμένες Πολιτείες. Κατάφερε να μπει σε απρόσιτα μέχρι τότε αρχεία - όπως της Βιβλιοθήκης του Κογκρέσου και των Πανεπιστημίων Χάρβαρντ και Πρίνστον. Γνώρισε ανθρώπους που την έφεραν σε επαφή με συλλέκτες ή απογόνους Σμυρνιών με σπάνιο υλικό. Οι πόρτες εξάλλου άνοιγαν ευκολότερα μετά το 2007, όταν το εμβόλιμο ντοκιμαντέρ με το οποίο ασχολήθηκε, «Το ταξίδι, το ελληνικό όνειρο στην Αμερική», διακρίθηκε με το βραβείο καλύτερου ντοκιμαντέρ στο Φεστιβάλ του Χιούστον και κατατάχθηκε στις καλύτερες ευρωπαϊκές ταινίες για το 2008 από το Ινστιτούτο του Αμερικανικού Κινηματογράφου. 

«Στη Βιβλιοθήκη του Κογκρέσου γνώρισα κάποιον που με συνέστησε στον Ρόμπερτ Νταβίντιαν. Ο παππούς του - Αρμένης που ζούσε στη Σμύρνη - είχε στο σεντούκι του κλεισμένο ένα φιλμάκι μισής ώρας με σκηνές τόσο από την καθημερινή ζωή όσο και από την καταστροφή, αλλά δεν το έλεγε σε κανέναν διότι φοβόταν μήπως... τον σφάξουν οι Τούρκοι! Λίγο προτού πεθάνει εκμυστηρεύτηκε στον εγγονό του πού βρισκόταν το υλικό. Ο Ρόμπερτ ταξίδεψε από το Λος Αντζελες στην Ουάσιγκτον για να μας φέρει το φιλμ, να το συντηρήσουμε και να το αξιοποιήσουμε», εξηγεί η Μαρία Ηλιού, η οποία μέσα από το ντοκιμαντέρ της (σε συνεργασία με την εταιρεία Πρωτέας και το Ιδρυμα Φουλμπράιτ) αναδεικνύει τόσο την πολυπολιτισμική Σμύρνη των αρχών του 20ού αιώνα όσο και τη Σμύρνη της καταστροφής.

Απόδειξη αποτελεί η ιστορία της Ιρέμ Γκουλφέμ, την οποία μετέφερε στην ταινία η ανθρωπολόγος Λεϊλά Νεϊζί. Η Ιρέμ Γκουλφέμ καταγόταν από οικογένεια μεγαλογαιοκτημόνων της Σμύρνης. Όταν ο ελληνικός Στρατός μπήκε στην πόλη το 1919, ο πατέρας της βρισκόταν σε μια λέσχη και η οικογένειά του φοβόταν ότι δεν θα επιστρέψει. Προς έκπληξή τους όμως τον είδαν να φτάνει στο σπίτι σώος, συνοδευόμενος από έλληνες φίλους του, οι οποίοι του είχαν βγάλει το φέσι και το είχαν αντικαταστήσει με καπέλο, ενώ βασικό ρόλο στη διάσωσή του έπαιξε και το ότι μιλούσε ελληνικά.

Η Μαρία Ηλιού θέλησε να επιστρατεύσει μαρτυρίες ανθρώπων που δεν ήταν φορτισμένοι συναισθηματικά λόγω καταγωγής. Μία από αυτές ήταν της Μίνι Μιλς, καθηγήτριας στο αμερικανικό Κολέγιο Θηλέων της Σμύρνης. 

Έκανε μάθημα όταν άκουσε φασαρία. Άνοιξε το παράθυρο και είδε τούρκους στρατιώτες να βρέχουν με βενζίνη κτίρια και να τους βάζουν φωτιά. «Τρομοκρατήθηκα», παραδέχτηκε η καθηγήτρια που έσωσε τις μαθήτριές της και έφθασε στην Ελλάδα.

...τα απομεινάρια της άλλοτε πλούσιας πόλης...

Ο υπέργηρος σήμερα Αρμένης Τζακ Ναλμπαντιάν κατάφερε να γλιτώσει. Πέρασε με την οικογένεια του στην Τύνιδα και από εκεί βρέθηκε στο Νιου Τζέρσεϊ. Ήταν παιδί όταν ο τουρκικός στρατός μπήκε στη Σμύρνη. «Άκουσα κραυγές. Και από το ίδιο παράθυρο που χάζευα τον κόσμο να περνάει, είδα έναν έφιππο να σκοτώνει μια γυναίκα και σε λίγο έναν άλλο Τούρκο να εξαφανίζει το πτώμα. Είναι μια εικόνα που δεν μπορεί να σβήσει από τη μνήμη μου ύστερα από τόσα χρόνια», λέει στο ντοκιμαντέρ. 

Το ντοκιμαντέρ και η φωτογραφική έκθεση βασίζονται στην ιδέα ότι η Σμύρνη παρ’ όλο που καταστράφηκε με τραγικό τρόπο, εξακολουθεί να υπάρχει. Εξακολουθεί να είναι μια ιδέα, ένας τρόπος ζωής, που έχει να κάνει με τον κοσμοπολιτισμό, τη Σμύρνη της χαράς της ζωής και των θρήνων. Τη Σμύρνη μπορεί να την έχει κανείς πάντα μαζί του.

Όσοι επιθυμείτε να δείτε την έκθεση θα πρέπει να βιαστείτε, καθώς ολοκληρώνετε την Κυριακή.  

Σμύρνη. Η καταστροφή μιας κοσμοπολίτικης πόλης 1900-1922, ΕΩΣ 18/03/2012
στο Μουσείο Μπενάκη,
Κεντρικό Κτήριο 

Το παρακάτω συγκλονιστικό βίντεο ανήκει στον  Ρόμπερτ Νταβίντιαν, του οποίου η ιστορία αναφέρθηκε παραπάνω. Ένα μοναδικό ντοκουμέντο, οι εικόνες του ισοδυναμούν με χιλιάδες λέξεις.

Πηγές : Μουσείο Μπενάκη , tanea.gr